Knjiga o Petrovaradinu

Svaki grad na svetu ima neki svoj kutak koji lokalno stanovništvo voli da predstavi svojim gostima. Kada je reč o Novom Sadu i njegovoj okolini, to je svakako Petrovaradin sa svojim neverovatnim utvrđenjem, kao i Gradić koji se nalazi podno tvrđave, a o kojem, ugalvnom, ne znamo baš mnogo. Upravo zbog toga, ekipa okupljena oko Umetničke asocijacije INBOX, želeći da sačuva od zaborava jedan deo istorije Petrovaradina, samim tim i Novog Sada, objavila je knjigu koja se bavi istorijom Gradića. Istoričar i kustos muzeja Darjuš Sami jedan je od autora ove knjige u kojoj se, u posebnim celinama, obrađuju teme prostora, pojava i ljudi.

"Nedavno je objavljena knjiga koja ima 'jak naslov', a to je 'Knjiga o Petrovaradinu'. Ona je nastala kao plod projekta u okviru 'Prostora' koji vodi Natali Beljanski Popović, gde je okupljen tim sastavljen od troje saradnika iz različitih sfera. Prvu je obradio Vladimir Mitrović i tiče se istorije umetnosti, priče sa terena uradila je novinarka Sanja Macut, dok sam se ja bavio istorijskim aspektom", ispričao nam je Darjuš na početku razgovora u okviru emisije "Dnevna soba" Oradija.

Svakako da je teško samo u jednoj knjizi obraditi teme koje obuhvataju istoriju grada Petrovaradina. Kojim ste se putem vodili?

Petrovaradin pruža velike mogućnosti i nije svodljiv samo na jednu knjigu. Sam grad je sastavljen iz tri velike celine. Jedna je Tvrđava, čije istraživanje zahteva posvećivanje samo njoj, jedna je grad Petrovaradin, odnosno njegovo podgrađe koje je nama bilo u fokusu, dok je treća celina ostatak grada koji obuhvata Majur i prostor koji se proteže čak do Tekijske crkve. Sve je to Petrovaradin, koji je imao čak i status nezavisnog grada sve do 1929. godine, a tek nakon toga je priključen Novom Sadu i postao jedna od njegovih opština. I pored svega toga, Petrovaradin nije istraživan kao poseban grad, pa je ideja ove knjige da se težište stavi upravo na sam grad.

Sama knjiga ima tri dela, tri podnaslova koja su obrađena kroz celu knjigu, a to su prostori, ljudi i pojave. Koji prostori su vas privukli?

Ta podela je nastala tokom zajedničkog rada, a kao želja da se sve to najbolje predstavi posetiocu Petrovaradina. Prostore je uglavnom obrađivao kolega Vladimir Mitrović, kao odličan poznavalac prostora i arhitekture samog Gradića. Dogovor od starta je bio da obrađujemo Petrovaradin u njegovoj novovekovnoj istoriji, kada je grad, kakvog ga i danas manje više imamo, dobio svoj oblik u 18. veku. Imamo fenomen da je gotovo čitava urbana struktura sačuvana, pa smo zbog toga odabrali da čitaoca uvodimo upravo kroz prostor i najznamenitije građevine. U pitanju je vreme baroka, a za potebe zidanja korišćena je tehnika potpornih lukova, koju imamo i danas prilike da vidimo i doživimo. U Gradiću su bila i dva samostana od kojih je jedan, Franjevački, pretvoren u Vojnu bolnicu, dok je drugi samostan Svetog Jurija. Pored toga, nalazi se mnoštvo upravnih vojnih zgrada, koje je koristila tadašnja vojska. Bilo je tu sedište Šajkaškog bataljona koji je kontrolisao plovidbu Dunavom i naplaćivao carinu i mostarine. Bilo je to čvorište u kojem je živelo dosta značajnih ljudi.

Koje pojave su bile zanimljive iz perioda koji ste obrađivali?

Izazov za istraživača je da pokuša da oživi atmosferu tog grada. Siguran sam da nema posetioca Petrovaradina koji se neće oduševiti njegovom lepotom, ulicama, fasadama, kaldrmom i to čoveka vraća u neko prohujalo vreme. Mislim da će Novi Sad tek u narednom periodu imati veliki prosperitet, od onih koji će doći da ga obiđu. Mi, ljudi koji se bavimo prošlošću, želimo da rekonstruišemo priče kroz pojave. Priče su o zanatima koji su se tu razvijali, o verskim pokretima, o događajima koji su obeležili život stanovnika. Na primer, vinogradarstvo je bilo veoma razvijeno, ništa manje nego što je u Sremskim Karlovcima, a bukvalno svaka kuća na obodima grada, sve do crkve na Tekijama, gde je i Navip nekada imao svoje podrume, imala je svoj podrum, a okolo su bili veliki vinogradi. Proizvodila su se domaća vina, naravno i Bermet, za koji mnogi misle da je samo karlovački specijalitet. I danas na nekim fasadama kuća imamo tragove koji nam govore da je to bio vinogradarski kraj, poput jedne kuće nadomak Molinarijevog parka u Preradovićevoj ulici, gde se nalazi prelepi reljef devojke se bokalom vina, a okolo je vinova loza. Takođe, u Petrovaradinu se zadržao jedan običaj, koji je specifičan za zapad, što je i logično jer je pretežno stanovništvo bilo katoličke veroispovesti, a to je obeležavanje dana kada se mlado vino pretvara u vino. Vinogradari smatraju da je to na dan Svetog Martina, 11. novembra, što i jeste vreme kada prođe prvo vrenje i vino može da se pije. Postoje podaci kako se taj datum proslavljao u Petrovaradinu. To su neke od pojava na koje smo želeli da ukažemo.

Danas su fasade umivene, slične su kao nekad, a kako je sa ljudima? Čime su se oni sve bavili?

Petrovaradin je imao zanimljivu i bogatu istoriju. Prvobitno stanovništvo koje je tu doseljavano je mahom bilo nemačkog porekla. Bile su to zanatlije koje su opsluživale čitav garnizon koji je stacioniran na tvrđavi, a koji je, u raznim epohama brojao i do 10.000 vojnika. Zanati koji su se razvijali bili su vezani direktno za vojsku, poput puškara, kovača, ljudi koji su pravili opremu za konje, tako da možemo da zamislimo Gradić pun zanatlija. To je bila prvobitna priča, a kasnije su se tokom vremena razvijali i drugi zanati. Doseljavale su se porodice oficira, stanovi koje su oni korstili bili su veoma lepi, pa od 19. veka na ovamo Petrovardin postaje grad, a ne samo uslužni deo vojnog kompleksa. Meni je posebno bio zanimljiv početak 20. veka, kojim sam se bavio i ranije, koji me je odveo do istorije fotografije u Novom Sadu. Sam Gradić, početkom 20. veka, imao je između 10 i 15 fotografskih studija. Nama su za sada poznata imena studija, a zahvaljujući privatnim kolekcionarima uspevamo da pronađemo i fotografije koje su nastale u tim studijima. Sam taj zanat, njegov razvitak, govori nam o tome da je bilo dosta klijentele koja je to tražila.

Svaki grad mora da ima i svoju kafanu, tako je bilo i u Gradiću?

Tako je, ali je to Petrovaradin morao da dočeka kao neku vrstu slobode. Pretpostavlja se da su veliki uticaj imala dva pomenuta samostana, ali i vojno utvrđenje koje je trebalo da služi kao odbrana hrišćanskog sveta od turske imperije. Čekalo se da se otvore i prve kafane, a istorijski izvori nam govore da su vojnici prelazili na novosadsku stranu, na takozavni Bruk šanac, jedan deo odbramenog mehanizma, gde su se nalazile krčme. U Petrovaradinu tek od 19. veka imamo kafane, jedna od najstarijih je kafana "Kod zelenog drveta" koja se nalazila u današnjoj Beogradskoj ulici i uglavnom je bila za one sa višim statusom u samom Gradiću, odnosno, za oficire i njihove porodice, dok se druga zvala „Kod sedam izbornih knezova“ koja se nalazila na ulazu u Štrosmajerovu ulicu u koju je dolazila obična vojska. Pored ove dve, iza Beogradske kapije, u Majuru, bilo je mnoštvo kafana, poput onih „Kod belog vola“ i „Kod Frankopana“.

Znam da si svojevremno aktivno učestvovao i u ahreološkim iskopavanjima Petrovaradina. Ako bismo vreme vratili još malo u nazad, šta je Petrovaradin bio ranije?

Bio sam deo ekipe koja se bavila arheološkim istraživanjem Gradića koje je vodio gradski Zavod za zaštitu spomenika, ali moram da napomenem da je trvđava arheološki prvi put bila istraživana svega dvadesetak godina ranije. Tada su se istraživači prvi put sreli sa nalazima iz najstarije ljudske prošlosti. Sam Petrovaradin je praktično stena koja štrči nad Dunavom pa ga često nazivaju pertovaradinska stena ili Gibraltar na Dunavu i bio je nastanjen u najranije doba, u Paleolitu, što znači da je Petrovaradin nastanjen od pojave čoveka na ovim prostorima sve do danas. Rađeno je samo nekoliko takvih istraživanja gde je potvrđeno prisustvo čoveka u najstarijem dobu, nakon toga rimski nalazi, tu su zatim srednjevekovni nalazi koji su probudili  veliko interesovanje , pogotovo priča o monasima Cistercicima i njihova veza sa krštaškim ratovima. Tvrđava je otvorila mnoštvo pitanja o kojima pisane tragove praktično nemamo, a pre tri godine rađeno je to pomenuto arheološko israživanje koje je samo potvrdilo sve te priče. Za sada znamo da je naselje postojalo u tursko vreme i da je na tom mestu podignut današnji barokni grad. Petrovaradin pruža jako puno toga što tek treba da se istraži.

Knjiga o Petrovaradinu sadrži i kratke priče o značajnim ljudima?

Ovo je tema koja je veoma zanimljiva za istraživanje. U delu koji se bavi ljudima došao sam do jedne priče za koju sam čuo još na studijama. Reč je o jednom vojniku, avanturisti, koji je bio francuski plemić željan pustoilovina, Žorž Pimodan se zvao. On je bio zarobljen u Petrovaradinu tokom revolucije 1848. godine i o tom svom robovanju napisao je memoare na francuskom jeziku koji kod nas nikada nisu prevedeni. Taj isti Pimodan je nakon oslobođenja nastavio da ratuje kao vojnik papske države, a poginuo je u Italiji i bio poslednji ratnik koji je poginuo ratujući za Vatikan. Zbog toga ima u Rimu svoj spomenik, veoma je cenjen i poštovan. Eto, ima i takvih priča.

Darjušovo gostovanje u emisiji "Dnevna soba Oradija" možete poslušati ovde:

Jovan Vanja Marjanović

foto: kolekcija "Prostor"